Yaşlılık Döneminde Düşme Ve Kazalar
Yaşlılarda düşme ve kazalara bağlı sakatlıklar en önemli inmobilite nedenidir. Bu yaşlının günlük yaşam aktivitelerinde başka birine bağımlı hale gelmesine ve sosyal hayattan uzaklaşmasına neden olacaktır. Risk faktörleri incelendiğinde bunların çoğunun önlenebileceği bilinmektedir. Bu nedenle yaşlı da düşme ve kazalara neden olan hastalıklara, çevresel risk faktörlerine dikkat çekmek, risk faktörlerini önlemek ve azaltmak için alınacak tedbirler konusunda katılımcıları bilgilendirmek amaçlanmaktadır.
Yaşlı nüfusun artması ile birlikte yaşlanma ile ortaya çıkan sorunlar da artmaktadır. Yaşlanmanın getirdiği fizik, duygusal, sosyal bazı sorunlar düşmelere yatkınlığa ve düşme sıklığının artmasına yol açmaktadır. Yaşlı erişkinlerde ölüm nedenleri arasında kazalar beşinci sırada yer almakta, düşmeler ise bu kazaya bağlı ölümlerin 2/3’ünü oluşturmaktadır. Evde yaşayan yaşlıların yaklaşık 1/3’ü her yıl en az bir kere düşmektedir. Yaşlılarda düşmelerin %40’ı hafif berelenme ve sıyrıklarla atlatılır, %13 kadarında ise kafa travması, yumuşak doku hasarları, ağır ülserasyonlar %5-10’unda ise kırıklar oluşmaktadır. Düşmelerin yaklaşık %5’i hastaneye yatışı gerektirir. Düşme nedeni ile acile başvuruların yaklaşık %2.2’si ölümle sonuçlanmaktadır.
Yaralanmalar yanında düşmeler fiziksel fonksiyon ve yaşam kalitesinde ciddi bozulmalara neden olmaktadır. Fonksiyon kaybı hem kırıkla ilişkili özürlülüğe hem de düşme sonrası anksiyete sendromu nedeni ile kişisel fonksiyon kısıtlamalarına neden olmaktadır. Özellikle kadınlarda ve daha önce düşme öyküsü olan kişilerde görülen düşme korkusu yaşlı kişilerde sakatlığa ve immobilizasyona neden olan ciddi bir sağlık problemidir.
Düşme nedenleri kişiye özel olabileceği gibi çevresel faktörler de düşmeyi kolaylaştırabilmektedir. Yaşlanma ile kas gücünün azalması, yürüme bozuklukları, görme bozukluğu, dengesizlik gibi kişisel faktörler yanında, kötü aydınlatma, kaygan zemin ve merdivenler gibi çevresel faktörler de düşmeye zemin hazırlamaktadır.
Çevresel faktörler düşmelerde %30-50 gibi oranda etken olarak gösterilmektedir. Düşmeler kadınlarda erkeklere nazaran daha fazladır ve yaşla artar. 1/3-1/2 oranında düşmeler belirgin organik işlev kaybı sonucu olmaktadır. Yaşlılarda ani bayılmalar %10-20 oranında düşme nedenidir. Yaşlılarda düşmelerin 3/4’ü ev içinde gelişmekte ve genellikle sandalye veya yataktan kalkma veya tersi sırasında ortaya çıkmaktadır. “Düşme korkusu” ya da “düşme sonrası anksiyete sendromu”yaşlıların yaklaşık üçte birinde görülebilen ve önemli düzeyde kısıtlılığa neden olabilen bir sorundur. Düşen yaşlılarda bu sendromun ortaya çıkma olasılığı daha yüksektir.
Yaşlılarda düşme yaşla birlikte artmaktadır ve çoğu kez tek bir nedene bağlı olmaz. Yaşın ilerlemesiyle birlikte genellikle denge, yürüme-hareket etme (ambulasyon) ve kardiyovasküler işlevlerde bozukluklar oluşur. Postürün korunmasında rol oynayan normal homeostatik mekanizmaları tehlikeye sokan ateş, ritm bozuklukları, dehidratasyon gibi akut bir hastalık, yeni başlanan bir ilaç, yabancı bir çevre veya emniyetsiz bir yüzeyde bulunma gibi herhangi bir değişiklik düşmeyi tetikleyebilir. Tamamen hareketsiz durumdaki bireylerde pek çok kolaylaştırıcı faktöre karşın düşme riski olmayabilir. Aceleci mizaçlılarda veya bir miktar düşkünlüğü olup da postür kontrolunda karşılaştıkları önemsiz tehditlerle başedemeyenlerde ise risk artabilir. Daha önce düşenler ikinci kez düşmeye daha yatkındırlar. Düşerek kalçası kırılmış olanlarda tekrar kalça kırığı riski artmıştır.
Türkiye’de yaralanmaların çoğunluğunun evde meydana geldiği; kazaların oluş nedenleri incelendiğinde büyük kısmına bilgisizlik, tedbirsizlik, ihmal gibi önlenebilir insan hatalarının sebep olduğu görülmüştür. Oysa evde yapılacak küçük düzenlemeler ve destekler ile kazalar ve bunlara bağlı yaralanmaların önemli ölçüde azaltılacağı belirtilmektedir. Yaşlı güvenliğinde en önemli koruyucu uygulamalardan biri, yaşa bağlı ortaya çıkan fizyolojik yetersizlikleri gidermeye yönelik yardımcı araçların (işitme aygıtı, gözlük, baston vb.) sağlanmasıdır.
Gözlüklerin camları çizik, kırık olmamalı, temiz olmalı ve çerçevesinin burun üzerine, sapının kulak arkasına tam olarak oturması sağlanmalıdır. Baston, tripod (üç ayaklı baston) ve yürüteç gibi kullanılacak destekler, vücut ağırlığının bir kısmını alır yer ile temas yüzeyini genişletir ve dengenin sağlanmasında, düşmelerin önlenmesinde çok yararlıdır. Bu nedenle yaşlıların sağlık durumlarına göre devamlı ya da yürüyüşlerde ve alışverişlerde bu destekleri kullanımı çok önemlidir. Bu desteklerin elle tutulan bölümleri avuç içine yerleşebilir nitelikte, gövdesi sağlam, uç kısımları kaymayacak maddeden yapılmalıdır. Diğer uygulama ise evde kazalara yol açabilecek koşulların belirlenerek ortadan kaldırılmasıdır.
Yaşlı ve birlikte yaşadığı bireyler yaşanan ortamda, düşmeye neden olacak ne kadar risk faktörü olduğunun farkında olmayabilir. Bu amaçla güvenlik listelerinden faydalanabilir. Güvenlik listesi evin bir köşesine asılarak yaşlının ve çevresindekilerin bu konuda bilinçlendirilmesi ve belli aralıklarla gözden geçirilmesi sağlanmalıdır. Böylece birçok kaza nedeninin önceden belirlenmesi ve giderilmesine yardımcı olunabilir. Sık tekrarlayan düşme eğilimini azaltmak için çevre düzenlemeleri yapılmalıdır. Benzodiazepin, uyku ilaçları, nöroleptikler, depresyon ilaçları, antikonvülzanlar gibi yüksek riskli ilaçlar belirlenmeli, 4 veya daha fazla ilaç kullanımı söz konusu ise mümkünse ilaç sayısı ve dozları tekrar değerlendirilip azaltılmalıdır. Görme keskinliğinde, algılama derinliğinde ve kontrast duyarlılığında azalma ve katarakt varsa göz doktoru ile konsulte edilmeli, göz kamaştırmayacak düzeyde aydınlatma sağlanmalıdır. Postüral hipotansiyon (sırtüstü pozisyonda yattıktan veya oturur pozisyonundan kalkışlarda) söz konusu ise altta yatan sebebin tanısı ve tedavisi, mümkünse ilaçların azaltılıp tekrar değerlendirilmesi, tuz kısıtlaması ya da yeterli hidrasyon, kompansatuar stratejiler (yatak başının kaldırılması, yavaş kalkma ya da ayak dorsofleksiyon egzersizleri), basınç çorapları tavsiye edilmeli, bunlar yeterli olmazsa medikal tedaviye geçilmelidir. Senkop, anormal EKG bulguları ve bilinen kalp hastalığı söz konusu ise kardiyoloji uzmanlarına danışılmalı ve gerekli önlemler alınmalıdır.
Güvenlik Listesi
• Acil telefon numaraları (ambulans, yangın vb.) her telefona yapıştırılmalıdır.
• Rakamları kolayca seçilen telefonlar tercih edilmelidir.
• Mümkünse telefonlar her odaya yerleştirilmelidir. Düşme durumunda yerden uzanabilecek mesafede olmalıdır.
• Kapı kolları içerden kolay açılmalı, güvenlik açısından dışardan kolay açılmaya izin vermeyecek şekilde olmalıdır.
• İlaçlar güvenli, direkt ışık almayan serin yerlerde ve kendi kutularında tutulmalıdır.
• Yanlış ilaç kullanımının engellenmesi amacıyla ilaç kutularının üzerine çeşitli uyarıcılar yazılmalıdır.
• Zemine kayabilecek özellikte olan halı, kilim vb. serilmemelidir.
• Halı, kilim vb. kenarları takılıp, düşmeye ve kaymaya yol açabilecek biçimde veya kıvrılmış durumda olmamalıdır.
• Aydınlatma için kullanılan aletler temiz ve iyi durumda olmalıdır.
• Elektrik, telefon vb. kablolar açıkta ve takılmaya, düşmeye yol açabilecek biçimde olmamalıdır.
• Yangın riskine neden olabilecek elektrik kablolarının üzerine aşınma ve zedelenmeye yol açacak eşya konmamalıdır.
• Elektrik fiş ve prizleri (topraklı) geceleri acil durumlarda kolayca görünebilecek özellikte (ışınımlı, ışıklı vb.) olmalıdır.
• Elektrik kabloları mutfak, banyo gibi su kullanılan alanlarda elektrik çarpmasını önleyici özellikte olmalıdır.
• Mümkünse ev ya da çalışma alanlarında yangın alarmı kullanılmalıdır.
• Ev zemini, özellikle ıslak alanlar kolayca kayabilecek materyalden yapılmamalıdır.
• Evlerde çocuk oyuncakları, bilyalar, kolayca yuvarlanarak kaymaya yol açabilecek malzemeler ortalıkta bırakılmamalıdır.
• Kullanılmayan, fazlalık yada dağınıklık yapan eşyalar mümkün olduğu kadar azaltılmalıdır.
• Yaşlıların yatakta sigara içmesi engellenmelidir.
• Küllükler derin ve çok az miktarda su konulmuş olmalıdır.
• Ayak tabanı kaydırmaz terlik ya da ayakkabı giyilmelidir.
• Yangın merdiveni ya da acil çıkış kapıları olmalıdır.
Ayrıca düşmelerden korunmak için uyarı işaretleri konulabilir. Düşme; genellikle, bir eşyaya takılmak, yerden bir cismi eğilerek almak, uzanmaya çalışmak, bir eşya üstünde denge kaybı ve kayma şeklinde olabilmektedir.
Yaşlılık döneminde olan bir aile veya kişinin konut ihtiyacı daha genç aile veya kişinin ihtiyacından farklılık göstermektedir. Bu amaçla merdiven, antre, mutfak, oturma odası, yatak odası ve banyo-tuvalet gibi mekanlara özgü düzenlemeler aşağıda belirtilmiştir.
Konut İçi Düzenlemeler
• Kapı genişlikleri en fazla 100cm, en az 80cm olmalıdır. Bütün kapılar eşiksiz olmalıdır. Kapı üzerlerinde kavraması kolay tutma kolları bulunmalıdır
Apartman
• Giriş sahanlıkları; yeteri kadar aydınlatılmış olmalıdır.
• Posta kutusu, kapı zili ve elektrik düzeneğine ilişkin her türlü düğme ve priz yerden en fazla 90-100cm yükseklikte olmalı.
• Karanlıkta görülecek fosforlu düğmeler tercih edilmelidir.
•Asansör kabini minimum 110 x 140cm ölçülerinde ve kolaylıkla ulaşılabilir mekanlarda olmalı, konulmamalıdır.
Antre
• Mobilyalar, yaşlıların düşme ve çarpma riskini azaltmak için duvarlar boyunca ve alanın köşesine yerleştirilmelidir.
• Yaşlı bireyin dinlenmesine olanak sağlamak amacıyla kapıya yakın olarak yerleştirilmiş bir oturma yeri bulunmalıdır.
• Elbiselerini ve bastonu asmak için kolay ulaşılabilen farklı yükseklikli askılar olmalıdır.
Merdivenler
• Merdivenlerin başında ve sonunda elektrik düğmeleri olmalıdır. Mümkünse hareketli cisme duyarlı (sensörlü) lambalar kullanılmalıdır.
• Basamaklar eşit aralıkta ve yükseklikte olmalı ve takılmaya neden oluşturacak çıkıntılar ve uygunsuz basamak uygulamaları (döner merdiven) olmamalıdır.
• Tutamaklar ve uzun merdivenlerde dinlenmek için sahanlık olmalıdır.
• Merdivenlerin basamak yüksekliği 14cm, basamak uzunluğu ise 28-30cm’yi geçmemelidir.
• Basamaklarda kaymayan malzemeler kullanılmalı,
• Görme derinliğinde algılama bozukluğuna yol açacak desenli döşemeler halı ve kilimler kullanılmamalıdır.
Mutfak
• İyi aydınlatma ve havalandırma/baca olanağı bulunmalıdır.
• Çalışma tezgahı yeterli yükseklikte ve uzunlukta olmalı. Mutfak dolabının raf yüksekliği, alta bir şey koymadan uzanabilmek için, maksimum 150cm olmalı, ideali 140cm olmasıdır. Alt dolapların minimum raf yüksekliği 40cm’dir. Tekerlekli sandalye kullanan yaşlılar için tezgah altı sandalyenin girmesi için boş olmalıdır.
• Masa ayakları düşme ve takılmaları engellemek için dışarıya çıkıntılı olmamalıdır. Masaların kenarları keskin olmamalıdır.
• Kullanılan ocak, şofben gibi araçların düğmelerinin açık ve kapalı konumları belirgin olmalı, rahat görülebilmelidir.
• Mutfakta kullanılan elektrikli araçların kabloları lavaboya veya ocağa yakın olmamalıdır. Ocak ve fırınların yakınında kolayca tutuşabilecek maddeler ve cisimler olmamalıdır.
• Doğal gaz kullanılıyorsa alev ya da arıza anında otomatik gaz kesim sistemi olmalıdır.
Yatak Odası
• İyi aydınlatma ve havalandırma olanağı bulunmalıdır.
• Yatak odası, banyo ve tuvalet birbirine yakın planlanmalıdır.
• Sık kullanılan giysi ve eşyalar ulaşılabilecek yerlerde bulunmalı, tabure/sandalye üzerine çıkmadan kolaylıkla ulaşılabilmelidir.
• Elbise dolaplarının kapaklarında, kavraması kolay kulpların kullanılması ve kapakların açılmasıyla otomatik yanan lambalar tercih edilmelidir.
• Yatak odası mobilyaları yaşlının tekerlekli sandalye, koltuk değneği ya da bastonu ile rahatça dolaşabileceği şekilde düzenlenmelidir.
• Yataktan kolay ulaşılan mesafede; yatak başı lamba, telefon, bardak, ilaçlar gibi önemli maddeleri koyabilecek küçük sabit masa/ komidin olmalıdır.
Oturma Odası
• Mobilyalar; mekan geniş, ferah olacak şekilde yerleştirilmelidir.
• Mobilya döşemeleri kolay yanmayan, kaygan olmayan kumaşlardan yapılmalı, canlı renkler kullanılmalıdır.
• Sandalye ve kanepeler sağlam ve güvenli olmalı, çok yüksek ya da çok derin olmamalı, kolaylıkla kalkılabilmelidir.
• Elektrik kabloları yürünen alanlarda olmamalı, kenarlarda ve sabitlenmiş olmalıdır.
• Sehpalar ortada durmamalı, koltuklar arasına yerleştirilmelidir.
• Halılar kaygan, kenarı düşmeye neden olacak şekilde kalkık, kıvrık olmamalı, görme derinliğini yanıltacak karışık desenli olmamalıdır.
Banyo ve Tuvalet
• Tuvalet, duş ve banyo küveti yakınında tutunma barları bulunmalıdır.
• Tutunma kolları duvarda yatay eksende iyi sabitlenmiş olmalıdır.
• Tutunma barlarının çapı 4-5cm olmalı ve zeminden 90-100cm yükseklikte yerleştirilmelidir.
• Giriş ve çıkışlarda düşmelere neden olabileceğinden küvetten kaçınılmalıdır.
• Oturaklı duş sistemi tercih edilmelidir.
• Armatürler kolay açılır kapanır özellikte olmalıdır.
• Elektrikli aletler kullanılmadığı zaman fişleri prizden çıkarılmalıdır.
• Banyoda havalandırma sistemi ve sıcak kaynağı güvenliği olmalıdır.
• Banyo dolapları ve havalandırma sistemleri eşya üzerine çıkmada, ulaşılabilecek yükseklikte olmadır.
• Banyo kapısı mekanı daraltmamak için dışarıya açılmalıdır
• Banyo zemini kaymaz, ışık ile parlamayan özellikli malzemeden yapılmalı ve döşemeler ıslak bırakılmamalıdır.
• Zemin ile duvar rengi kontras oluşturacak şekilde farklı renklerden yapılmalıdır.
• Kaymayan terlikler kullanılmalıdır.
Yaşlılarda kıyafet seçiminde de özen gösterilmeli, etek boyları ve kol boyları uzun, geniş, iş yaparken takılmaya neden olacak şekilde olmamalı, rahat, vücudu çok sıkı sarmayan pamuklu kumaştan yapılmalıdır. Ayakkabılar hafif materyalden, ortopedik ve altı kaymayacak şekilde olmalıdır.
Kaynak: Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, “Yaşlı Sağlığı Modülleri – Eğitimciler İçin Eğitim Rehberi” (Türk Geriatri Vakfı rehberin hazırlık çalışmasında görev almıştır)
