İnsan Belleğinin Normalden Demansa Kadar Evreleri:
1. Normal
2. Basit unutkanlık
3. Hafif Bellek Bozukluğu
4. Demans
Demans; ilerleyici ve ölümcül bir hastalıktır. Hafızada bozukluk, günlük yaşam aktivitelerinde ilerleyici gerileme, çeşitli psikiyatrik semptomlar ve davranış bozukluklarıyla karakterizedir. Alzheimer hastalığı demansın en sık nedenidir.
Alzehimer hastalığı genetik bir hastalıktır. Genetik yatkınlığı olan kişilerin hastalık için riski yüksektir. Ancak bazı faktörlere sahip olanlarda hastalık daha yüksek oranlarda görülür.
Risk Faktörleri:
• İleri yaş
• Ailede Alzheimer hastası olması
• Bazı yatkınlık genlerine sahip olma
• Düşük eğitim seviyesi
• Ciddi kafa travması geçirmiş olmak
• Kadın cinsiyet
• Depresyon
• Aluminyum, bakır,demir,çinko gibi ağır metallerle intoksikasyon
• Hipertansiyon
Demans yaşlılarda sık görülen bir sorundur. Altmış beş yaş üzerinde %5, seksen yaş üzerinde %50 oranında görülür. Hastalık başlangıçta sinsi bir unutkanlıkla başlayabileceğinden yaşlılıkta izlenen unutkanlık normal olarak görülmemelidir.
Alzheimer ilerleyici bir hastalıktır. Günümüzde mevcut olan ilaçlar ile erken yakalanan vakalarda son noktaya gidiş süresi uzatılmakta, hastanın öz bakım süresi uzatılıp bakıcı yükü azaltılmaktadır.
Unutkanlığın altından öncelikle sıklıkla modern yaşam tarzının getirdiği ruhsal sıkıntılar ve hastalıklar (depresyon, anksiyete, uyum bozukluğu gibi) aranmalıdır. Bazı vitamin eksiklikleri (B12 ve folat) ve guatr bezi bozuklukları da unutkanlığa neden olabilir ve araştırılması gereklidir.
Alzheimer hastalığı beynin düşünme, hafıza ve dil bölümlerini etkiler. Hastalığın başlangıcı sinsidir ve yıkım genellikle yavaştır. Günümüzde hastalığın sebebi bilinmemekte ve şifası bulunmamaktadır.
Alzheimer hastalığının adı, 1906 yılında alışılmadık bir akıl hastalığından öldüğü düşünülen bir kadının beyin dokusundaki değişiklikleri betimleyen Dr. Alois Alzheimer’dan gelmektedir. Bu değişiklikler bugün Alzheimer hastalığının karakteristik anormal beyin değişiklikleri olarak bilinmektedir.
Alzheimer hastalığı, toplumun bütün gruplarını etkiler ve sosyal sınıf, cinsiyet, etnik grup ya da coğrafi bölge ile bir ilgisi bulunmamaktadır. Ayrıca, Alzheimer hastalığı yaşlılar arasında daha sıklıkla görülmekle birlikte genç insanlar da bu hastalıktan etkilenebilmektedirler.
Demans hastaları genel olarak erken, orta ve ileri olmak üzere üç evreye ayrılır. Hastalar zaman içerisinde erken evreden ileri evreye ilerlerler. Evreler arası geçiş süreleri hastadan hastaya farklılık göstermekle birlikte ortalama 2-5 yıldır. Alzheimer hastalığında başlangıçta hafif bir unutkanlık vardır. Örneğin hasta randevularını, yemeğin altını, bakkaldan alacaklarını unutmaya, namazda rekâtları karıştırma, duaları unutma başlamıştır. Alışveriş listesi, yapılacak işler listesi gibi listeler yapılmaya başlanır. Zamanla unutkanlık giderek artar ve hasta yeni olayları hiç kaydedemeye başlar. Örneğin beş dakika önce sorduğu soruyu tekrar tekrar sorabilir. Torunlarının isimlerini unutabilir. Koyduğu eşyaların yerini hatırlamaz.
Yeni bilgileri öğrenmekte, kaydetmekte ve hatırlamakta güçlük çeker. Buna karşın hasta geçmişini özellikle de gençliğini şaşırtıcı bir ayrıntıyla anlatabilir. Yani yakın hafıza bozukluğu söz konusudur.
Erken Evre
• Unutkanlık, kelime bulmada zorluk
• Kişilik değişikliği
• Hesaplamada zorluklar
• Eşyaları kaybetme, yerini karıştırma
• Soru veya cümlelerin tekrarı
• Kişi, yer ve zaman kavramının karıştırılması
Orta Evre
• Bellek kaybında artış
• Uygunsuz kelime kullanma
• Basit bakım yetenekleri kaybolur
• Kişilik değişikliği, gece-gündüz ayırımının kaybı
• Uzak akraba, arkadaş hatırlayamama
• İletişim zorluğu
• Aşırı sinirlilik, amaçsız gezinme, hayal görme
İleri Evre
• Beslenmede yetersizlik
• İdrar ve dışkı kaçırma
• Hareket yeteneğinde kayıp-yatağa bağımlılık
• Son dönemde tüm hareket, konuşma ve yeme fonksiyonlarının kaybı.
Demanslı hastalarda unutkanlık dışında davranış bozuklukları da görülebilir. Hastalar daha önceden olmayan bir şekilde içlerine kapanabilir, isteksiz, şevksiz görülebilirler. Uykusuzluk veya tam tersi uykuya düşkünlük başlayabilir. Hastalar uğraş ve hobilerini terk edebilir. Hasta televizyon seyretmek, kitap gazete okumak, komşuya gitmek gibi daha önce yapılan faaliyetlere ilgisiz kalabilir. Hasta yakınları artık onu tanıyamadıklarından şikâyet ederler (Benim annem böyle değildi, babam böyle yapmazdı gibi). Eskiden çok güzel yemek yapan kişi, lezzetsiz yemekler yapabilir. Karmaşık alet kullanımı zorlaşır. Para hesabında güçlük olabilir. Bankamatikten para çekmek, fatura yatırmak hastalar için zor veya yapılamaz işler haline gelebilir. Bunlar ile beraber bir takım psikiyatrik bulgular da olabilir. Hastalar olmayan şeylerden bahsedebilir, onları gördüğünü, işittiğini söyleyebilir. Akrabaları dâhil herkesten şüphelenmeye başlar. Yakınlarını hırsızlıkla, kendini aldatmakla suçlayabilir.
Vasküler Demans
Alzheimer hastalığı demansın en yaygın sebebidir. Aynı şekilde yaygın olan bir durum da beynin küçük bölgelerine giden kanın kesilmesi ve beynin bu bölümlerinin ölmesi ile ortaya çıkan vasküler demanstır.
Nedeni:
Multipl inmeye (enfarktüs), beyindeki kan damarlarının yırtılmasına ya da kanın damarlarda ilerlemesini engelleyecek şekilde kan pıhtılaşmasına yol açan yüksek kan basıncı sebep olabilir.
Semptomlar:
İlk atak ani ya da sinsi olabilir. Fark edilen ilk semptom genellikle kısa süreli hafızanın kaybıdır. Bundan sonra, daha fazla küçük inmeler ortaya çıktıkça gittikçe daha çok yetenekler yitimi olur. Hastalık genellikte zihinsel fonksiyonların gittikçe düştüğü, ardından stabilize olduğu -ve hatta bir süre için ilerlediği- ancak daha sonra tekrar düşmeye devam ettiği bir süreçte adım adım ilerler. Akut zihin karışıklıkları oldukça yaygındır. Hastalığın erken aşamalarında kişiliğin göreceli korunma çabası ve yetersizlik genellikle Alzheimer hastalığında olduğundan daha fazla fark edilir.
Teşhis :
Teşhis sorunun ayrıntılı hikayesinin öğrenilmesi ve kişinin fiziksel ve zihinsel durumunun incelenmesiyle konulur.
Tedavi:
Vasküler demans için iyileştirici bir tedavi yoktur. Ancak, diyet, egzersiz ve/veya ilaçlarla kan basıncının kontrolü vasküler demansı önlemenin en iyi yollarından biri olabilir.
Fonksiyonel ve Davranış Problemleri
• Yüksek dereceli günlük yaşam aktivitelerinde bozulma (çek yazma, toplu taşıma araçlarını kullanma)
• Temel günlük yaşam aktivitelerinde bozulma (yemek yeme, giyinme, tuvaleti kullanma)
• Ruhsal durum değişiklikleri, erken evrede içe kapanma, donukluk.
• Orta ve ileri evrede hayal görme, şüphecilik, aşırı sinirlilik hırsızlıkla, kendini aldatmakla suçlayabilir.
Demans Hastasında Sağlığı Koruma Önlemleri
• Düzenli egzersiz
• Diğer medikal hastalıkların takibi
• Yıllık influenza aşısı, 5 yılda bir pnömokok aşısı
• Ağız ve diş hijyeni
• Gözlük gereksinimi
• İşitme problemleriyle başa çıkma
İleri evrede:
*Beslenme desteği
*Su ihtiyacının karşılanması
*Deri bakımı
Demans kişinin değil, ailenin hastalığıdır. Demanslı hastaların yakınlarına da büyük görev düşmektedir.
Bakım Verenlere Düşen Görevler
• Hastanın bakımı
• İlaçlarının verilmesi
• Destek tedavilerinin uygulanması
• Hastanın genel sağlığı ve hayat kalitesinin sağlanması
• Ev içinde güvenliliği sağlamak
• Maddi işlerde yardım
• Bakıcı tükenmişliği yaşamamak için sosyal dayanışma ve destek
Alzheimer 10 Test
1. Alzheimer Belirtileri: Kısa Dönemli Hafıza Kaybı
Demansın en yaygın erken belirtileri arasında yeni bilgiyi unutmak gelir. Önemli konuları unutmak ve sürekli aynı bilgiyi sormak da Alzheimer’ın erken evresinde yaygın görülen semptomlar arasındadır.
Normal olan: Ara sıra isimleri veya randevuları unutmak ve bunları sonradan hatırlamak.
2. Aşina Olunan İşleri Yaparken Zorluk Yaşamak
Demansa sahip kişiler genelde günlük işleri planlamada ve tamamlamada zorluk yaşar. Kişiler yemek hazırlamada, telefon görüşmesi yapma veya oyun oynamadaki sıralamaları aklında tutamayabilir.
Normal olan: Ara sıra yapılan hareketlerin nedenini unutmak ve söylemek istediğiniz şeyi sonradan hatırlamak.
3. Yazma ve Konuşmada Oluşan Yeni Sorunlar
Alzheimer belirtileri yaşayan hastalar genelde basit veya alternatif farklı kelimeleri unuturlar. Bu da onların konuşma ve yazmasını anlaşılması zor hâle getirir. “Diş fırçası” kelimesini hatırlamakta güçlük çekerek, bunun yerine “ağzım için kullandığım o şey” ifadesiyle sorabilirler.
Normal olan: Ara sıra doğru kelimeyi bulmakta zorlanma.
4. Zaman ve Yer Karışıklığı
Alzheimer hastaları kendi mahallesinde kaybolabilir, nerede olduklarını ve oraya nasıl geldiklerini unutabilir ve eve nasıl gideceklerini bilemeyebilirler.
Normal olan: Bir anda hangi günde olduğunuzu veya nereye gideceğinizi unutmak.
5. Yanlış veya Zayıf Kararlar
Alzheimer hastaları güzel havada üzerine kat kat bir şeyler alabilir veya soğuk havada çok hafif bir şekilde giyinebilirler.
Normal olan: Zaman zaman tartışılabilir kararlar vermek.
6. Soyut Düşünmeyle İlgili Sorunlar
Alzheimer hastası olan biri hangi numaraların ne olduğunu ve ne için kullanıldıkları gibi kompleks zihinsel işlevleri gerçekleştirmede olağandışı bir zorluk yaşayabilir.
7. Eşyaları Yanlış Yere Koyma ve Adımları Takip Edememe
Alzheimer hastası olan biri eşyaları olmadık yerlere koyabilir. Örneğin, ütüyü buzdolabında, kol saatini şeker kâsesinin içinde bulabilirsiniz.
Tipik olan nedir? Anahtar veya cüzdanı yanlış yere koymak ama sonrasında hatırlayarak doğru hâle getirmek.
8. Ruh Hâli ve Davranışlarda Değişimler
Alzheimer hastası olan birinin ruh hâlinde hızlı değişimler yaşanabilir. Sakinken birdenbire gözyaşları içinde kalmak, sinirlenmek veya saldırganlaşmak gibi. Aşırı derecede kafaları karışmış, endişeli, şüpheli veya aile bireyine bağımlı olma hâli içinde olabilirler.
Tipik olan nedir? Ara sıra mutsuz veya karamsar hissetmek.
9. Görsel İmajları ve Mekânsal İlişkileri Anlamada Zorluk
Bazıları için, görsel işlemedeki bir değişim Alzheimer’ın erken belirtileri arasında olabilir. Bu kişiler okumada zorluk yaşayabilir, mesafeyi çıkaramayabilir, renk ya da tezatlığı belirleyemeyebilirler. Bu da araba kullanmada sorunlara sebep olur.
10. Sosyal Aktivitelerden Geri Çekilme
Alzheimer belirtileri yaşayan bir kişi yaşadığı değişimler sebebiyle sosyal olmaktan kaçınabilir. Bu kişiler spordan, sosyal etkinliklerden ve hobilerinden uzaklaşabilirler. Saatlerce televizyon karşısında pasif bir şekilde oturup, normalinden daha fazla uyuyabilir veya günlük aktiviteleri yapmak istemeyebilirler.
Bu belirtilere ek olarak, kişinin işlevsellik seviyesinde hızlı bir değişim varsa doktora görünmenin her zaman faydalı olacağını unutmayın. Demansın geliştiğini ne kadar erken fark ederseniz, etkilerini o kadar erken hafifletirsiniz.
7 ALTIN SORU:
1. 11,00 TL’lık market alışverişi yaptınız; 50 TL verirseniz kasiyerden/bakkaldan ne kadar para üstü alırsınız?
2. En çok sevdiğiniz yiyeceklerin adını yazın.
3. Tirbuşon ve çekiç arasındaki benzerlikleri yazın.
4. Boş saat kadranı çizin, üzerine saatleri yazın ve akrep ve yelkovanı saat 11.10’u gösterecek şeklinde çizin.
5. 12 Adet meyve ve sebze adı sıralayın.
6. Cumhurbaşkanının adı nedir?
7. Çocukların ve (varsa) torunların isimlerini sayın.
Kaynak: Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü,
“Yaşlı Sağlığı Modülleri – Eğitimciler İçin Eğitim Rehberi”
(Türk Geriatri Vakfı rehberin hazırlık çalışmasında görev almıştır), Alzheimer Vakfı, acibadem.com.tr.
